Het verhaal over een amateurarcheoloog uit de Nederlandse geschiedenis.
Neanderthalers uit het Midden-Paleolithicum.
De Neanderthalers leefden voornamelijk in Europa en delen van West-Azië. Hun bestaan wordt geschat van ongeveer 400.000 tot ongeveer 40.000 jaar geleden. Ze waren een soort mensen die nauw verwant waren aan moderne mensen (Homo sapiens) en kwamen voor in verschillende klimaten, van koude en gematigde gebieden tot bossen en bergen. De laatste Neanderthalers leefden in gebieden zoals het huidige Duitsland, Frankrijk, Spanje en het Midden-Oosten, en hun uitsterven wordt vaak in verband gebracht met een combinatie van klimaatverandering en concurrentie met moderne mensen.
In 1972 ontdekte Tjerk Vermaning zeer oude stenen werktuigen bij Staphorst, die zelfs op 250.000-500.000 jaar oud werden geschat. Tijdens deze periode leefden Neanderthalers als jager-verzamelaars en maakten ze gebruik van stenen werktuigen. Neanderthalers leefden in Nederland tijdens de laatste ijstijd, ook wel het Pleistoceen genoemd. Ze waren aanwezig in deze regio van ongeveer 200.000 tot 40.000 jaar geleden. De Vermaning vindplaatsen Hoogersmilde, Hijken en Eemster worden geassocieerd met de vuursteen artefacten van Neanderthalers. Vaak worden de vuursteenwerktuigen aangeduid als de Mousteriaanse cultuur uit het midden-paleolithicum. Dit verwijst naar de archeologische vondsten die zijn gedaan bij de grot (abri) van Le Moustier in Frankrijk, waar deze cultuur voor het eerst werd geïdentificeerd aan de hand van vuursteenvondsten. In Nederland zijn verschillende archeologische vindplaatsen gevonden die dateren uit deze periode en waar sporen van Neanderthaler activiteit zijn gevonden. De vuursteen industrie door Neanderthalers, bestaat uit vuistbijlen, racloirs (een soort schrabbers of messen) en punten, soms werd een Levalloistechniek of een andere techniek die uitging van voorbewerkte kernen toegepast bij het maken van de vuurstenen schilfers. Tjerk Vemaning noemde de vuursteen spitsen die hij had gevonden uit het Moustérien, Smildien cultuur, genoemd naar de omgeving van Smilde in (Drenthe). Het Moustérien, is veel verfijnder dan het voorafgaande Acheuléenen en kenmerkt zich door een afname in het gebruik van grote, zware handbijlen ten gunste van lichte bijlen, fijnere schrapers en later op het einde van het Moustérien tijdperk ook klingen. Een doorontwikkeling van de Levalloistechniek vond plaats in het laat-Moustérien als een voorloper van de klingentechniek uit de perioden daarna. Binnen de Moustérien technologie bestaat een groot verschil tussen die van de Neanderthalers uit Zuid-Europa en die uit het oosten. Dit wijst op mogelijke technologische en cultuurverschillen tussen de verschillende Neanderthalergroepen. De Neanderthaler leefde honderdduizenden jaren in Europa waardoor artefacten sterk van elkaar kunnen verschillen in vorm en vindplaats locatie. Tegen het eind van het Moustérien-tijdperk was de Neanderthaler met hun technieken vergelijkbaar aan die van de Homo sapiens ook wel cro-magnons genoemd die toen nog gelijktijdig had geleefd met de Neanderthaler in Europa.
Al het onderzoek naar de Neanderthalers, hun leefomgeving, botten en andere resten heeft ons beeld van deze soort veranderd. Neanderthalers verschilden niet zo veel van ons, en op straat zouden we ze misschien niet meteen herkennen als we ze tegenkwamen.
▲ Enkele Moustérien vuursteen artefacten van de vindplaats Le Moustier, Frankrijk. Museum de Toulouse. a. Biface, handbijl. b. Levallois kern. c. racloir, zijschraper.
▲ In de "Bouffia" grot bij Chapelle Aux Saints in Frankrijk is een Neanderthaler-schedel met skelet gevonden van een oude Neanderthaler man. Deze oude Neanderthaler had de ziekte van Baastrup ( syndroom van Baastrup) is een relatief veel voorkomende pathologie die de wervelkolom aantast.
Neanderthalers droegen kleding, sieraden en gebruikten medicinale planten. Ze bouwden schuilplaatsen van dierenhuiden en begroeven hun doden. Ze woonden in grotten, bij overhangende rotswanden en tijdelijke kampementen, waar ze vuur gebruikten om zich warm te houden en voedsel te bereiden. Daarnaast communiceerden ze met elkaar door middel van gesproken taal, gebaren en mogelijk ook symbolen.
▲ In de grot La Roche-Cotard in Frankrijk zijn abstracte wandgraveringen ontdekt die ongeveer 57.000 jaar geleden door Neanderthalers zijn gemaakt.
Neanderthalers hadden een andere vorm van ribbenkast in vergelijking met Homo sapiens. Over het algemeen hadden Neanderthalers een bredere en kortere thorax (ribbenkast) in vergelijking met de langere en smallere thorax van Homo sapiens. Deze bredere thorax van Neanderthalers was mogelijk aangepast aan hun lichamelijke kenmerken en levensstijl, zoals de behoefte aan meer longcapaciteit voor intense fysieke activiteit en aanpassing aan koudere klimaten. Daarnaast zijn er ook aanwijzingen dat de vorm van de ribbenkast van Neanderthalers mogelijk invloed had op hun ademhalingspatronen en mogelijk hun stemgeluid beïnvloedde. Neanderthalers hadden een beperkter verspreidingsgebied dan de moderne mens en leefden voornamelijk in Europa en delen van Azië, terwijl de moderne mens een breder verspreidingsgebied had. Er wordt gedacht dat Neanderthalers meer op kleine familiegroepen leefden en mogelijk minder complexe sociale structuren hadden dan de moderne mens in de prehistorie.
▲ Een schedelfragment van een Neanderthaler uit de Steentijd, vernoemd naar de vindplaats Krijn. Het kleine stuk (9,5 bij 6 cm) met karakteristieke dikke wenkbrauwboog werd begin 21e eeuw ontdekt en is vooralsnog het enige Neanderthalerfossiel uit de Noordzee. Het komt van de ('Middeldiepe') Zeelandbanken voor de Zeeuwse kust. 'Krijn' was een jongvolwassen man, toen hij tussen de 50.000 en 35.000 jaar geleden (Laat Pleistoceen) overleed.
Neanderthalers hadden over het algemeen een robuustere bouw en waren goed aangepast aan koude klimaten, terwijl de moderne mens een slankere bouw heeft. Neanderthalers hadden ook een prominentere wenkbrauwlijn en een andere schedelvorm. Neanderthalers hadden een vlakker gezicht en een grotere neus dan Homo sapiens. Ze hadden ook een prominentere kin en hun kaken waren krachtiger. Neanderthalers hadden over het algemeen een robuustere lichaamsbouw en kortere ledematen dan Homo sapiens. Ze waren aangepast aan koude klimaten en hadden mogelijk meer spiermassa. Neanderthalers hadden een andere houding dan Homo sapiens, met een meer afgeronde rug en mogelijk een iets andere manier van lopen.
De vindplaatsen van Neanderthalers die door Tjerk Vermaning werden ontdekt, waren waarschijnlijk tijdelijke kampementen (verblijfplaatsen). Neanderthalers waren bedreven in het maken van vuurstenenwerktuigen. Bij het maken van deze werktuigen, zoals messen en zagen, ontstaan er vaak afslag-splinters. Deze splinters zijn het resultaat van het slaan van stukken vuursteen om ze een scherpe rand te geven. Sommige splinters werden vervolgens verder bewerkt en gebruikt als gereedschappen, terwijl andere afslag-splinters overbleven als restafval. Op archeologische vindplaatsen, zoals die van Tjerk Vermaning, kunnen composities van vuursteen worden gemaakt op basis van afslag-splinters die zijn gevonden. Deze website is weliswaar geen vraagbaak over het oud-paleolithicum, maar de onderwerpen en de vuursteenreconstructie speelden een belangrijke rol bij het vaststellen of de Vermaning-vondsten authentieke oorsprong kunnen hebben. Afbeelding C1: een vuursteen compositie.
Er zijn aanwijzingen dat Neanderthalers mogelijk cannibalisme hebben beoefend.
Archeologische opgravingen van Neanderthalers hebben menselijke botten opgeleverd die tekenen vertonen van slijtage en verwondingen die overeenkomen met het breken van botten voor merg of het verwijderen van vlees. Sommige botten vertonen ook snij- en haksporen die wijzen op een behandelingswijze die typisch is voor het afsnijden van vlees van het bot. Dit kan suggereren dat Neanderthalers het vlees van andere Neanderthalers aten, maar het is ook mogelijk dat dit gebeurde in een context van ritueel of survival (bijvoorbeeld tijdens periodes van extreme schaarste). De Neanderthaler, is een onderwerp van intensief onderzoek door wetenschappers. Eén van de meest intrigerende vragen die wetenschappers bezighoudt, is de aard van hun dieet, met speciale aandacht voor de mogelijke praktijken van kannibalisme en ceremoniële slachtingen. Er zijn aanwijzingen dat de Neanderthalers af en toe gebruikmaakten van menselijke resten als voedsel. Vondsten van gefragmenteerde botten met snijsporen (La Quina) wijzen erop dat het vlees van hun soortgenoten mogelijk is gegeten. Dit kan verschillende oorzaken hebben gehad: Overleven in Tijden van Hongersnood: In perioden van schaarste, zoals tijdens extreme weersomstandigheden of voedseltekorten, zouden Neanderthalers ertoe gedreven kunnen zijn om zelfs andere mensen te gebruiken als een vitale voedselbron. Sociale en Rituele Praktijken: Sommige onderzoekers stellen voor dat kannibalisme ook rituele of ceremoniële motieven kon hebben gehad. (Het is niet uitgesloten dat de hongersnood deel uitmaakte van de ceremonie als een vorm van rechtvaardiging.) Het verwerken van de resten van doden zou kunnen duiden op een manier om de rouw te verwerken of de band binnen een sociale groep te versterken. Ceremonieel Vlees Snijden. Aan de andere kant is er bewijs dat suggereert dat Neanderthalers zich misschien ook bezighielden met ceremoniële praktijken die met vleesverwerking te maken hadden. De aanwezigheid van zorgvuldig gesneden botten en het gebruik van bepaalde technieken duiden op een mogelijke symbolische betekenis die verder gaat dan louter voedingsbehoeften. Interactie met Hyena's, de Neanderthalers leefden in een ecosysteem dat ook door andere grote roofdieren, zoals hyena’s, werd bewoond. Het kan zijn dat, Neanderthalers soms in conflict kwamen met deze dieren om voedselbronnen. De vraag of de consumptie van menselijke resten ook samenhangt met defensieve of competitieve situaties rondom hyena's blijft een onderwerp van speculatie. De eetgewoonten van de Neanderthalers blijven een complex en fascinerend onderwerp. Of hun omgang met andere mensen nu voortkwam uit de noodzaak om te overleven of uit culturele rituelen, het is duidelijk dat meer onderzoek nodig is om definitieve conclusies te trekken. De afwezigheid van solide bewijzen maakt het lastig om te begrijpen wat deze praktijken precies inhielden en wat de motieven erachter waren. Pas wanneer toekomstig archeologisch en antropologisch bewijs beschikbaar komt, zullen we wellicht een meer uitgebreide en plausibele verklaring kunnen formuleren voor het fascinerende gedrag van deze vroegere mensen.
Voor de komst van CRISPR-Cas9 was het moeilijk om het DNA van oude mensachtigen, zoals de Neanderthalers, nauwkeurig te bestuderen. Het oude DNA dat in fossielen wordt aangetroffen, is vaak fragmentarisch en beschadigd door de tijd. De technologie van CRISPR-Cas9 heeft echter wetenschappers geholpen om oude genetische informatie beter te begrijpen door het te vergelijken met DNA van moderne mensen en andere uitgestorven mensachtigen. In 2010 werd bijvoorbeeld het genoom van de Neanderthaler voor het eerst volledig in kaart gebracht. Sindsdien wordt CRISPR gebruikt om bepaalde genen van Neanderthalers te isoleren en te onderzoeken, door bijvoorbeeld deze genen in moderne dieren of menselijke cellen in het laboratorium in te voeren om te begrijpen hoe bepaalde eigenschappen of ziekten mogelijk gerelateerd zijn aan het Neanderthaler-genoom. Nadat wetenschappers DNA hadden geëxtraheerd uit de botten van drie vrouwelijke Neanderthalers die ontdekt waren in een grot in Kroatië. Hadden de onderzoekers het Neanderthaler-DNA in verband gebracht met verschillende gezondheidsproblemen, waaronder auto-immuunziekten, prostaatkanker, type 2 diabetes, schedelmorfologie en depressieve stoornissen. CRISPR heeft wetenschappers geholpen om te begrijpen hoe de genen van Neanderthalers zich mogelijk vermengden met die van vroege moderne mensen. Dit is vooral belangrijk, omdat we weten dat er genen van Neanderthalers in het moderne menselijk genoom aanwezig zijn, vooral bij mensen buiten Afrika. Door CRISPR-technologie te gebruiken, kunnen onderzoekers bijvoorbeeld de specifieke effecten van Neanderthalergenen op moderne gezondheid, bijvoorbeeld op het immuunsysteem of op bepaalde ziekten, verder onderzoeken. Hoewel CRISPR-Cas9 veel nieuwe mogelijkheden biedt om oude genen te bestuderen, roept de technologie ook ethische vragen op over genetische manipulatie, bijvoorbeeld met betrekking tot de mogelijkheid om eigenschappen van mensen op genetisch niveau te veranderen. Dit leidt tot bredere discussies over de evolutie van de menselijke soort, de mogelijke implicaties van genetische modificatie en hoe we ons verhouden tot andere menselijke soortgenoten zoals de Neanderthaler. De ontwikkeling van CRISPR-Cas9 heeft het wetenschappelijk onderzoek naar de Neanderthalers sterk versneld. Het maakt het mogelijk om hun genetisch materiaal beter te bestuderen, de invloed van Neanderthaler-genen op de moderne mens te onderzoeken en diepere inzichten te krijgen in onze gedeelde geschiedenis en evolutie.
Als gevolg van deze ontmoetingen dragen moderne mensen van buiten Afrika sporen van Neanderthaler-DNA bij zich – ongeveer 1 à 2% van hun genomen. De twee populaties hebben elkaar mogelijk 50.000 tot 60.000 jaar geleden niet alleen in het Midden-Oosten ontmoet, maar ook in Europa toen mensen Afrika verlieten en de Neanderthalers tegenkwamen. In 2012 werd het DNA van nog een uitgestorven mensensoort in kaart gebracht: denisova. Deze mensensoort bleek nauw verwant met neanderthalers. Ook het denisova-DNA leeft nog voort in de moderne mens: in ieder geval bij Aboriginals in Australië en mensen in Nieuw-Guinea met tot wel 4-6% denisova DNA. Neanderthalers waren niet de enige oude groep die zich met mensen kruiste. Denisovans, een groep ontdekt uit overblijfselen in een grot in de buurt van het Altai-gebergte in Zuid-Siberië, hebben mogelijk ooit overal in Azië gewoond, waardoor ze daar ruimschoots de kans kregen om zich met mensen te kruisen. Neanderthalers en Denisovans – die beide op verschillende plaatsen in de Denisova-grot leefden – kruisten zich ook met elkaar, waarschijnlijk meer dan 50.000 jaar geleden in Azië. Wetenschappers weten weinig over deze ontmoeting, maar het kan zijn dat Denisovans hierdoor immuunsysteemgenen van Neanderthalers hebben gekregen. Het DNA uit een botrest van een kind gevonden in de Denisovagrot in Rusland onthulde dat Neanderthalers en Denisovamensen samen kinderen kregen. De denisovans zijn waarschijnlijk ongeveer gelijktijdig met de neanderthalers uitgestorven. Er is geen bewijs dat de Denisovans in Nederland hebben gewoond. De overblijfselen van Denisovans zijn voornamelijk gevonden in Siberië en Zuidoost-Azië.
